19. yüzyılın başlarında elektrikle aydınlanma gelişmediği için kentlerin aydınlatılması havagazı ile yapılmaktaydı. İzmir Havagazı Fabrikası, 1862 yılında, kentin ticari yönden hareketli olan ve ulaşılabilirlik açısından kolay olan Alsancak bölgesinde kurulmuştur. Fabrika kentin aydınlatma ve ısıtma ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla inşa edilmiştir. Fabrikanın açılması ile birlikte İzmir halkının yaşam kalitesi yükselmiş, güvenlikleri artmış ve kentteki istihdam oranı yükselmiştir. Kentte elektrikle aydınlanma devreye girene kadar kullanılan Alsancak’taki fabrika, İzmir’in her dönem çağdaş ve öncü olduğunun da bir göstergesi olarak anılmış ve güçlü bir ticaret, liman kenti olan İzmir’de sanayinin gelişmesinde çok önemli rol oynamıştır. Uzun bir süre sorunsuz işletilen fabrika yönetim açısından yaşanan sıkıntılardan ötürü İzmir Belediyesi’ne devredilmiştir. Bu süreçte fabrika yenilenmiş, fabrika içinde kullanılan makineler otomatikleşmiş, havagazı fiyatında indirimler olmuş ve fabrikanın değeri 30 kat artmıştır. Fabrikanın gelişen teknolojilerin hızına ayak uyduramaması, elektriğin kentlerde yaygınlaşması ve çevre kirliliğine sebep olması sonucu 1994 yılında kapatılmıştır.
İzmir Havagazı Fabrikası, endüstri peyzajının mevcut durumu ve Belediye yönetiminin öne sürdüğü yeni yapılaşma ile gündeme gelmiştir. Fabrika ülkemizde yeni kabul gören endüstriyel miras anlayışı doğrultusunda ancak 8 Ocak 1998 tarihinde 7003 sayılı karar uyarınca T.C. Kültür Bakanlığı İzmir I. No’lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından Liman Arkası Bölgesi’ndeki diğer tarihi endüstri yapılarıyla birlikte tescillenmiştir
2001 yılında İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından düzenlenen İzmir Liman Bölgesi Kentsel Tasarım Yarışması’nda yarışma katılımcıları tarafından tekrar gündeme getirilmiştir. Fabrika yapısının endüstriyel miras kapsamında yeniden değerlendirilmesi önerilmiştir. Bunun sonucunda Belediye tarafından 2003 yılı çalışma planlarında yapının kültür ve sanat merkezi olarak yeniden kullanıma açılması öngörülmüştür. Bu kapsamda ilk adım ise 2004 yılında endüstri mirası yapısının rölöve ve restitüsyon projelerinin yapılması ile atılmıştır. 2008 yılında, tarihi dokusu korunarak restore edilen yapı yeniden kullanıma açılmış ve kültür sanat merkezine dönüştürülmüştür.
150 yıl önce Fransızlar tarafından inşa edilen Havagazı Fabrikası’nın restorasyon çalışmalarının yanında çevre düzenlemesi de planlamıştır. Çevre düzenlemeleri kapsamında alt yapı çalışmalarının da gerçekleşeceği, endüstriyel yapıların dışındaki alanlarda, açık hava sineması, alış veriş alanları, açık sergileme alanı, kafeteryalar, otopark, yeşil alanlar ve eğlence yerleri oluşturulması üzerine projeler de yapılmıştır. Sadece izi kalan ve eskiden gaz depolama işlevi gören gazometrenin sembolik olarak canlandırmasının yapılması planlamıştır. Tarihi fabrika içerisinden çıkarılan çelik konstrüksiyon yapının iç bölümünde endüstri yapısının tarihini yansıtacak öğeler sergilenecektir.
Bu planlamalar sonucunda tarihi fabrika sahasındaki dökümhane binası kafeterya olarak planlanmıştır. Depo binaları ise sergi salonu ve sanat atölyeleri olarak düzenlenmiştir. Bunun yanında diğer tescilli yapılar okuma salonu, alış veriş alanları ve idari bina olarak kullanılmak üzere restore edilmiştir. Alanda bulunan iki katlı betonarme yapı da yeniden düzenlenerek yenilenmiştir. Aynı zamanda eski Havagazı Fabrikası’nın simgesi olan 46,3 metre yüksekliğindeki tarihi bacanın iç temizliği yapılmış ve güçlendirmesi için gerekli çalışmalar yapılmıştır.
Yaklaşık 23 dönüm bir arazi üzerinde kurulmuş olan endüstri kompleksi içinde sekiz adet tescilli yapı bulunmaktadır.
Havagazı Fabrikası’nın 19. yüzyıldan 20. yüzyıla kadarki gelişme evresinde sahip olduğu endüstri peyzajı; restorasyon öncesinde dökümhane, makine dairesi, idare binası, sayaç dairesi, malzeme ambarı, atölyeler, su deposu, baca, lojman, tamir atölyesi, ıslak mekanlar, su arıtma kazanı gibi birimleri kapsamaktadır. Restorasyon çalışması yapıldıktan sonra tesisteki tescilli yapılara yeni işlevler kazandırılmıştır. Dökümhane binası – kafeterya, makine dairesi – okuma salonu, idare binası – ıslak hacimler ve idari bina, teknik servis – satış birimi, atölye – restoran, yemekhane – personel binası, atölye binası – sergi salonu, su deposu – servis birimi olarak yeniden hizmete açılmıştır. Yapı ölçeğindeki düzenlemelerin yanında açık hava seyir alanları, meydanlar ve süs havuzları ile yeşil alan çalışmaları yapılmıştır. Yapı malzemesi olarak, alt yapı çalışmaları sırasında elde edilen orijinal taş kaplamalar kafeterya olarak yenilenen bina etrafında değerlendirilerek eski dolu korunmaya çalışılmıştır.
Tarihi fabrika günümüzde kent için önemli bir kültür ve sanat merkezine dönüştürülmüştür. Yeni işleviyle Kültür Merkezi olan alanda her yıl konserler, açık hava sinema gösterimi, resim ve fotoğraf sergileri, tiyatro, atölye çalışmaları gibi birçok etkinlik planlanmaktadır. Havagazı Fabrikası yenilenen planlaması ile endüstri yapılarının restore edilmesi konusunda hayata geçen örneklerden biridir.
